۴- د جامد او مشتق له مخې د اسم تقسيم :
د جامد او غير جامد له مخې اسم په جامد او مشتق سره ويشل شوی دی :
اسم جامد : جامد اسم هغه اسم دی چې له بلې کلمې څخه نه وي اخيستل شوی لکه: شمس ، رجل ، بيت
اسم مشتق :مشتق هغه اسم دی چې د بلې کلمې ،فعل يا مصدر څخه اخيستل شوی وي لکه :مَطلع چې د الطلوع څخه اخيستل شوی دی ، اسم مشتق په آته قسمه دی :
اسم فاعل ، اسم مفعول ، اسم تفصيل ، صفت مشبهه ، اسم تفصيل ، اسم مبالغه اسم مکان ، اسم زمان او اسم الة .
اسم فاعل :
اسم فاعل هغه نوم دی چې د فعل او کار په انجاموونکي يا تر سره کوونکي باندې دلالت کوي لکه : کاتب (ليکونکی ) يا ضَارب (وهوونکی).
اسم مفعول :
اسم مفعول هغه مشتق نوم دی چې د چا يا څه شي کار تر سره شوی وي دلالت کوي لکه : مضروب (وهل شوی ).
د سالم اسم فاعل او اسم مفعول جوړول :
اسم فاعل په ثلاثي مجرد کې په وزن د (فَاعِل) او اسم مفعول په وزن د (مَفعُول) راځي .
هر يو لاندې شپږ صېغې لري :
اسم فاعل
مفرد مذکر = نَاصِر (کومک کوونکی) مفرد مؤنث = نَاصِرة (کومک کوونکه)
مثنی مذکر = نَاصِران (کومک کوونکي ) مثنی مؤنث = نَاصِرتان (کومک کوونکې)
جمع مذکر = ناصِرون (کومک کوونکي ) جمع مؤنث = نَاصِرَات (کومک کوونکې)
اسم مفعول
مفرد مذکر = مَنصُور (کومک شوی) مفرد مؤنث = مَنصُورة (کومک شوې)
مثنی مذکر = مَنصُوران (کومک شوي ) مثنی مؤنث = منصُورتان (کومک شوې)
جمع مذکر = مَنصُرون (کومک شوي ) جمع مؤنث = منصُورَات (کومک شوې)
د ثلاثي مجرد څخه پرته د اسم فاعل او مفعول جوړول :
د ثلاثې مجرد څخه پرته اسم فاعل او اسم مفعول داسې جوړوو چې د مضارع حروفو (أ،ت،ن ،ی) پر ځای پيښ لرونکی ميم راوړو .
کچېرې د ماقبل آخر ( د آخر حرف مخکې حرف ته ) زير ورکړو اسم فاعل به شي او کچېرې آخر حرف ته زَبر ورکړو اسم مفعول به شي لکه :
أحسن يا يحسن = مُحسِن
مُحسِن اسم فاعل دی چې ماقبل آخر حرف يې زير لري .
زَلزَلَ = مزَلْزَل (لړزول شوی)
مُزَلزَل اسم مفعول دی چې ماقبل آخر حرف يې زبر لري .
د اسم فاعل او مفعول ضيعې په نورو کلمو کې هم د ثلاثې مجرد په شان دي :
اسم فاعل
مفرد مذکر = مُعلِم (تعليم ورکونکی) مفرد مؤنث = مُعلِمة (تعليم ورکونکه)
مثنی مذکر = مُعلِمان (تعليم ورکوونکي ) مثنی مؤنث = مُعلِمتان (تعليم ورکوونکې)
جمع مذکر = مُعلِمون (تعليم ورکوونکي ) جمع مؤنث = مُعلِمات (تعليم ورکوونکې)
اسم مفعول
مفرد مذکر = مُزَلزَل (لړزول شوی) مفرد مؤنث = مُزَلزَلة (لړزول شوېه)
مثنی مذکر = مُزَلزَلان (لړزول شوي) مثنی مؤنث = مُزَلزَلتان (لړزول شوې)
جمع مذکر = مُزَلزَلون (لړزول شوي) جمع مؤنث = مُزَلزَلات (لړزول شوې)
د معتل اسم فاعل او اسم مفعول جوړول :
معتل هغه افغال دي چې حروف عله ولري چې د فاعل او مفعول جوړولو قواعد يې په لاندي ډول دي :
الف : هغه معتل چې ياء ساکن او مخکنی حرف يې پيښ ولري په واو بدليږي لکه :
يقن = ميقن = موقن
يسر = ميسر = موسر
ب : اجوف : د اجوف اسم فاعل او اسم مفعول په جوړولو کې لاندې قواعد په نظر کې نيول کيږي :
۱- د الف زايد وروسته د ياء او واو عله حروف په همزه بليږي لکه :
قَوَلَ =قَاوِلٌ =قَائِلٌ
۲- د اجوف واوي اسم مفعول ثلاثي مجرد کې د قول ، مَقُولُ راځي .
۳- د اجوف ياء اسم مفعول په ثلاثي مجرد کې د بيع ، مَبيع راځي .
ج – ناقص او لفيف :
۱- د ناقص اسم فاعل په ثلاثي مجرد کې د دعو کلمې ، داع راځي .
۲- د واو ناقص اسم مفعول د (دعو) کلمې اسم مفعول مَدعُو دی .
۳- د ياء ناقص اسم مفعول د (هدی) کلمې مَهدِی دی .
د اسم فاعل او مفعول اجوف د صرف مثالونه
مثال واوي (وَعَدَ) |
اجوف واوي (قَوَلَ) |
اجوف يابي (بَيَعَ) |
|||
اسم فاعل |
اسم مفعول |
اسم فاعل |
اسم مفعول |
اسم فاعل |
اسم مفعول |
وَاعِدٌ |
مَوْعُودٌ |
قَائِلٌ |
مَقولٌ |
بَائِعٌ |
مَبِيعٌ |
وعده ورکونکی |
وعده ورکړ شوی |
وينا کوونکی |
ويل شوی |
خرڅوونکی |
پلورل شوی |
وَاعِدَانِ |
مَوعُودَانِ |
قَائِلاَنِ |
مَقُولاَنِ |
بَائِعَانِ |
مَبِيعَانِ |
وَاعِدُونَ |
مَوعُودُونَ |
قَائِلُونَ |
مَقُولُونَ |
بَائِعُونَ |
مَبِيعُونَ |
وَاعِدَةٌ |
مَوعُودَةٌ |
قَائِلَةٌ |
مَقُولَةٌ |
بَائِعَةٌ |
مَبِيعَةٌ |
وَاعِدَتَانِ |
مَوعُودَتَانِ |
قَائِلَتَانِ |
مَقُولَتَانِ |
بَائِعَتَانِ |
مَبِيعَتَانِ |
وَاعِداتٌ |
مَوعُودَاتٌ |
قَائِلاَتٌ |
مَقُولاَتٌ |
بَائِعَاتٌ |
مَبِيعَاتٌ |
د اسم فاعل و مفعول ناقص او لفيف د صرف مثالونه
ناقص واوى (دَعَوَ) |
ناقص يابي (هَدَيَ) |
لفيف مفروق (وَقَيَ) |
|||
اسم فاعل |
اسم مفعول |
اسم فاعل |
اسم مفعول |
اسم فاعل |
اسم مفعول |
دَاع |
مَدْعُوٌّ |
هَاد |
مَهْدِيٌّ |
وَاق |
مَوْقِيٌّ |
دعوت کوونکی |
دعوت شوی |
هدايت کوونکی |
هدایت شوی |
ساتونکی |
ساتل شوي |
دَاعِيَانِ |
مَدعُوَّانِ |
هَادِيَانِ |
مَهْدِيَّانِ |
وَاقِيَانِ |
مَوْقِيَّانِ |
دَاعُونَ |
مَدعُوُّونَ |
هَادُونَ |
مَهْدِيُّونَ |
وَاقُونَ |
مَوْقِيُّونَ |
دَاعِيَةٌ |
مَدْعُوَّةٌ |
هَادِيَةٌ |
مَهْدِيَّةٌ |
وَاقِيَةٌ |
مَوْقِيَّةٌ |
دَاعِيَتانِ |
مَدْعُوَّتَانِ |
هَادِيَتَانِ |
مَهْدِيَّتَانِ |
وَاقِيَتَانِ |
مَوْقِيَّتَانِ |
دَاعِيَاتٌ |
مَدْعُوَّاتٌ |
هَادِيَاتٌ |
مَهْدِيَّاتٌ |
وَاقِيَاتٌ |
مَوْقِيَّاتٌ |
صفت مشبهه :
هغه اسم دی چې د يو چا او څه شي په ثابت صفت باندې دلالت کوي لکه :
شجاع (زړور) ، حليم (نرم خويه )
په ثلاثي مجرد کې د اسم صفت مشبهه مشهور وزنونه دا دي :
فَعَال:جَبَان فُعَال: شُجَاع
فَعيل: نبيل فَعَل: بَطَل
فَعِل: مَرِح فَعْل: شَهْم.
فُعْل:صُلْب
د أفعل په وزن سره د أبيض ، مؤنث په وزن د فعلاء سره بيضاء راځي .
د فعلان په وزن سره د مؤنث په وزن د فَعلی راځي لکه : ظمآن = ظَمأی .
اسم مبالغه :
اسم مبالغه هغه نوم دی چې د حد څخه زيات صفت باندې دلالت کوي لکه : رَحيم (زيات مهربان ) .
چې صېغې په لاندې ډول دي :
۱- فَعَّال،لکه: رَزَّاق(زيات روزې ورونکی)
۲-فُعُّول،لکه: سُبُّوح(زيات پاک )
۳-فِعِّيل،لکه: صِدِّيق(زيات رښتيا ويونکی)
۴-مِفْعَال،لکه: مِكْثَار( ډېرې خبرې کوونکی)
۵-مِفْعِيل،لکه:مِسْكِين(ډير بې وسه )
۶-فُعَلَة،لکه: ه لُمَزَة( ډير عيب پلټونکی)
۷-فَعُول،لکه: أَكُول( پر خور ، ډير خوراک کوونکی )
۸- فَعِيل، لکه: رَحِيم ( ډير مهربان)
اسم تفصيل :
د بيان او تفصيل نوم دی چې په يو صفت کې د دوو شريکانو بيان کوي لکه : احمد اعلم من خالد (احد د خالد څخه عالم دی ) .
د اسم تفصيل جوړول :
مذکر اسم تفصيل له ثلاثي مجرد څخه د (أفعل) په وزن او د مؤنث لپاره د (أفعلی ) په وزن راځي لکه :
كَبُرَ =أَكْبَر = كُبْرَى
عَظُمَ =أَعْظَم = عُظْمى
اسم مکان او زمان :
هغه نوم دی چې په کوم ځای او وخت کې فعل تر سره شوی وي لکه : احمد يصلی صلاة الفجر في المجسد .
(يصلی) فعل دی ، (فجر) زمان دی او (مجسد) مکان دی .
په ثلاثي مجرد د دوه وزنونو لرونکی دی لکه :
۱- مَفْعِل،لکه:جَلَسَ =مَجْلِس (د کيناستلو ځای يا وخت)
۲- مَفْعَل،لکه: ذَهَبَ =مَذْهَب(د تللو ځای يا وخت )
همدارنګه لکه : مجتمع ( د اجتماع ځای او وخت ) او مَکرم ( د اکرام او عزت ځای او وخت ) .
ظرفُ زمان و مکان :
اول – ظرفُ زمان :
ظروف زمان هغه اسم دی چې د فعل د ترسره کيدو په وخت باندې دلالت کوي چې ظرفُ زمان په دوه قسمه دي ظرفُ زمان معرب او ظروف زمان مبني
۱- ظرفُ زمان معرب :
دا اسم په ظرفُ زماني سره منصوب شوی وي لکه: صُمْتُ يوماً في شعبانَ ( په شبعبان کې مې يوه ورځ روژه وم ) ، يوماً ظرف زمان دی چې منصوب دی .
مشهور ظرفُ زماني په لاندې ډول دي :
يومَ- شهرَ- سنةَ- عاماً- ساعةً- صباحاً- مساءً- ظهراً- عصراً- ثانيةً- دقيقةً- أسبوعاً- وقتَ- أبداً- حينَ- زمانَ- أمداً- نهاراً- ليلاً- ليلةَ- سحراً- غداةَ- لحظةَ- هنيهةَ- موهناً.
۲- ظرفُ زمان مبني :
مشهور ظرفُ زمان مبني دا دي : إذا- إذْ- منذُ- مذْ- أمسِ- أيّان –الآنَ- قطُّ- لمّا- لدنْ- ريثَ- ريثما- كلّما.
ظرفُ مکان :
ظروف مکان هم په دوه ډوله دي :
۱- طرفُ مکان معرب :
ظرفُ مکان معرب په ظرفُ مکان سره منصوب شوی وي چې مشهور يې عبارت دي له :
: فوقَ- تحتَ- يمينَ- يسارَ- أمامَ- خلفَ- جانبَ- بينَ- مكانَ- ناحيةَ- وسطَ- خلالَ- تجاهَ- إزاءَ- حذاءَ- قربَ- حولَ- شرقَ- غربَ- جنوبَ- شمالَ.
۲– ظرفُ مکان مبني :
چې مشهور يې دا دي : أينَ- أنى- ثَمَّ-حيثُ- هنا- هناك.
د زمان او مکان تر مينځ مشترک :
ځنې اسماء د زمان او مکان تر مينځ مشرک دي لکه :كذا- عندَ- لدى- لدنْ-ذاتَ- بينَ- قبلَ- بعدَ- أوّلَ- معَ
اسم الالة : هغه نوم دی چې د هغه په وسيله کار تر سره شوی وي لکه : انت تکب بالقلم .
دلته قلم اسم اله دی .
چې د کار د تر سره کولو په وسيله باندې دلالت کوي او اوزان يې عبارت دي له،مِفْعَل مِفْعَلَة مِفْعَال لکه :
فَتَحَ =مِفْتَح = مِفْتَحَة = مِفْتَاح(کلۍ)
نَشَرَ=مِنْشَر = مِنْشَرَة = مِنْشَار(اره )
آن لاين اسلامي لارښود
www.dawat610.com